Pa un yw’r sefydliad academaidd Cymraeg hynaf?
12 May 2025
Owain James
Mae mwy nag un sefydliad sy’n gallu honni mai nhw yw’r sefydliad academaidd Cymreig hynaf.
Coleg Dewi Sant (Prifysgol Cymru, Llanbedr Pont Steffan yn ddiweddarach) oedd y sefydliad dyfarnu graddau hynaf yng Nghymru. O’r herwydd, hwn oedd y sefydliad addysg uwch hynaf yng Nghymru (a’r trydydd hynaf yng Nghymru a Lloegr), gan dderbyn ei siarter gyntaf yn 1828. O 1852 ymlaen, enillodd y coleg yr hawl i ddyfarnu graddau yn ei rinwedd ei hun. Fodd bynnag, coleg ydoedd, ac nid prifysgol lawn.
Un arall sy’n gallu hawlio bod y sefydliad academaidd Cymreig hynaf yw prifysgol gyflawn gyntaf Cymru, sef Prifysgol Cymru. Roedd gan y brifysgol ffederal hon, a sefydlwyd ym 1893, dri choleg cyfansoddol pan gafodd ei sefydlu – Aberystwyth, Bangor a Chaerdydd. Gallai Prifysgol Cymru gyhoeddi ei graddau ei hun. Cyn hynny, dyfarnodd y colegau hyn raddau o Brifysgol Llundain. O’r colegau hyn, Aberystwyth yw’r hynaf, a sefydlwyd yn 1872.
OND mae yna honiad arall i fod y sefydliad academaidd Cymreig hynaf yn fy marn i – un annisgwyl o ystyried nad yw’r sefydliad yma hyd yn oed wedi ei leoli yng Nghymru!
Coleg yr Iesu, Prifysgol Rhydychen.
)%20(1).png)
Mae gan Goleg Iesu gysylltiadau Cymreig cryf.
- Deisebodd Hugh Price, o Aberhonddu, Elisabeth I i sefydlu Coleg Iesu yn ffurfiol, a bu’n gymwynaswr cynnar i’r coleg. Mae’n debyg bod Hugh Price wedi gofyn i’r Frenhines Elisabeth sefydlu’r coleg “fel y gallai roi ei ystâd o gynnal rhai ysgolheigion o Gymru i gael ei hyfforddi mewn llythyrau da.” Gallem hefyd fynd i mewn i gysylltiadau cryf y Frenhines Elizabeth ei hun â Chymru (efallai ei bod hi hyd yn oed yn gallu siarad Cymraeg!), ond well i ni beidio â mynd i mewn i hynny!
- Rhwng 1571 a 1915, dim ond un Prifathro yn y coleg nad oedd yn dod o Gymru nac o dras Gymraeg. Francis Howell oedd yr eithraid rhwng 1657–1660 – tair/pedair blynedd fer allan o 344 mlynedd cyntaf y coleg. Ni all unrhyw brifysgol yng Nghymru frolio record felly!
- Mae Coleg yr Iesu wedi cynnal Athro Astudiaethau Celtaidd y brifysgol (Cadair Celtaidd Iesu) ers 1876, ac mae’n dal i wneud oherwydd ymdrechion diweddar i’w gynnal
- Mae’n debyg bod hen aelodau’n dal i gofio adeg yn yr 20fed ganrif pan oedd y mwyafrif o’r aelodau o Gymru!
Ac mae’r cysylltiadau â Chymru yn parhau heddiw.
- Mewn partneriaeth â Seren, mae Coleg yr Iesu yn rhedeg ysgolion haf i fyfyrwyr o Gymru
- ae tua 15% o’r myfyrwyr presennol yn dod o Gymru, sy’n dal yn uchel iawn
- Mae’n parhau gyda llawer o’i thraddodiadau Cymreig, megis ei Ginio Dydd Gŵyl Dewi blynyddol â’i Pwdin Watkin Williams-Wynn enwog – wedi ei enwi ar ôl Cymro arall wrth gwrs!
Mae hen gysylltiadau Prifysgol Rhydychen â Chymru yn ym estyn y tu hwnt i Goleg Iesu hefyd. Ers 1886, mae gan y brifysgol Gymdeithas Gymraeg, Cymdeithas Dafydd ap Gwilym. Mae’n un o gymdeithasau hynaf y brifysgol. Fe’i sefydlwyd cyn i Gymru gael ei phrifysgol ei hun ar ffurf Prifysgol Cymru!
